Doradztwo zawodowe w szkole ponadpodstawowej cz. I – jak to ogarnąć organizacyjnie?

Autor: Marta Wrzosek; Ostatnia aktualizacja: 26.08.2024

Doradztwo zawodowe stało się nareszcie trwałym elementem systemu edukacji. W szkołach ponadpodstawowych doradcy dysponują niewielką liczbą godzin na lekcje w klasach, a także próbują organizować i prowadzić różne działania wspierające pierwsze dorosłe wybory swoich uczniów. Jak ogarnąć realizację wszystkich działań z zakresu doradztwa i kto za co odpowiada?

Zrób sobie studia z doradztwa – mówili…  

Niedługo to będzie bardzo poszukiwany zawód – mówili…

No i stało się! Sekretariat przeanalizował teczki nauczycieli i wezwano Cię na rozmowę przed oblicze dyrekcji. Padła prośba, czasem polecenie służbowe… dość, że wiesz już, że od tego roku będziesz, nauczycielu, prowadził w swojej szkole doradztwo zawodowe.

CO TERAZ..?

KROK 1. Zorientuj się, na jakim stanowisku i w jakiej dokładnie roli będziesz realizował obowiązki doradcy

Szkolnym doradcą zawodowym w liceum może być:

• specjalista-doradca zawodowy – zatrudniony (podobnie jak np. psycholog czy pedagog) na cały etat (pensum wynoszące 22 godziny zegarowe) bądź jego część,
• nauczyciel doradztwa zawodowego - zatrudniony do zrealizowania obowiązkowych godzin przedmiotu „doradztwo zawodowe”,
• dowolne połączenie powyższych opcji.

Jak to wygląda w praktyce?

Często:

- pedagog lub psycholog szkolny w ramach swoich etatów realizują działania z zakresu doradztwa zawodowego (np. udzielają konsultacji indywidualnych dla chętnych uczniów), a dodatkowo w ramach godzin ponadwymiarowych prowadzą lekcje z przedmiotu „doradztwo zawodowe”;

- nauczyciel przedmiotowy (np. biologii, historii czy innych przedmiotów) dodatkowo w ramach godzin ponadwymiarowych prowadzi lekcje z przedmiotu „doradztwo zawodowe”;

Rzadko:

- doradca zawodowy zatrudniony w szkole na etacie specjalisty (22h zegarowe) realizuje działania z zakresu doradztwa zawodowego (np. konsultacje indywidualne dla uczniów, zebrania dla rodziców, spotkania z przedstawicielami uczelni lub zawodów, działalność informacyjną) oraz dodatkowo w ramach godzin ponadwymiarowych prowadzi lekcje z przedmiotu „doradztwo zawodowe”. Ta opcja to rzadkość, ponieważ etatów dla specjalistów jest mało, więc z reguły dyrektorzy szkół wolą zatrudniać psychologów i pedagogów, którzy stanowią wsparcie dla uczniów w kryzysach bądź ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi;

Bardzo rzadko:

- nauczyciel zatrudniony wyłącznie do realizacji przedmiotu „doradztwo zawodowe” – w szkołach ponadpodstawowych na te lekcje przeznaczona jest tak niewielka liczba godzin (10 godzin lekcyjnych na wszystkie lata nauki w danej szkole), że bardzo rzadko zatrudnia się nauczyciela tylko w tym celu;

- nauczyciel przedmiotowy, który prowadzi lekcje z przedmiotu „doradztwo zawodowe”, dodatkowomoże dostać kilka godzin z etatu specjalisty na realizację konsultacji indywidualnych (taka sytuacja prawie nie występuje, ponieważ etaty dla specjalistów są bardzo ograniczone i zależne od liczby uczniów, ale jest to możliwe, więc jeśli jesteś w takiej sytuacji, warto o to zapytać dyrektora szkoły). Częściej spotykamy się z sytuacją, kiedy taki nauczyciel i tak spotyka się z uczniami indywidualnie – z poczucia misji i życzliwości wobec uczniów, których zna od wielu lat, więc chce pomóc im w wyborach edukacyjno-zawodowych.

Ważne! Na realizację przedmiotu „doradztwo zawodowe” powinieneś dostać osobną umowę. Nie są to fakultatywne warsztaty, więc nikt nie może Cię prosić o ich realizację w ramach godzin pracy specjalisty. Inaczej mówiąc – za prowadzenie lekcji przedmiotu „doradztwo zawodowe” musisz mieć dodatkowo zapłacone.

Biorąc pod uwagę ogół działań nazywanych doradztwem zawodowym w szkole ponadpodstawowej, trzeba wyróżnić dwa zbiory zadań:

Osobną rolą jest szkolny koordynator doradztwa zawodowego.

Dość powszechne, naturalne i uzasadnione jest, że rola ta zostaje przydzielona szkolnemu doradcy zawodowemu, ale nie musi tak być. Czasem koordynatorem zostaje jeden z wicedyrektorów, doświadczony specjalista szkolny lub inna osoba.

Z roli koordynatora wynikają dodatkowe obowiązki m. in. nadzór nad tworzeniem dokumentacji (szczegóły w rozdziale 4. artykułu).

KROK 2. Zapoznaj się z aktualnymi aktami prawnymi

Z przepisów prawa oświatowego wynika, jakie treści i w jakim wymiarze godzin będziesz musiał zrealizować z uczniami.

W obecnej chwili najważniejszym aktem prawnym dotyczącym doradztwa zawodowego w szkołach jest Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. w sprawie doradztwa zawodowego (Dz. U. poz. 325).

W rozporządzeniu tym znajdziesz:

• treści programowe z zakresu doradztwa zawodowego,
• sposób realizacji doradztwa zawodowego,
• zadania doradcy zawodowego.

 Wymiar godzin do realizacji określa natomiast Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2019 r., poz. 639).

W szkołach ponadpodstawowych przedmiot „doradztwo zawodowe” realizowany jest w jeszcze mniejszym wymiarze godzin niż w klasach VII i VIII szkół podstawowych. Dyrektor ma do dyspozycji tylko 10 godzin lekcyjnych na wszystkie lata nauki. Każda szkoła organizuje to inaczej – można przeprowadzić wszystkie te lekcje w jednym roku nauki (np. w ostatniej klasie, czyli bezpośrednio przed wyborem kierunku studiów lub wyjściem na rynek pracy), można też organizować po 2-3 lekcje w każdym roku nauki. Decyzję o sposobie organizacji tych zajęć podejmuje dyrektor, natomiast warto podzielić się z przełożonym swoją ekspercką opinią. 

Bardzo dobry i na bieżąco aktualizowany wykaz obowiązujących aktów prawnych publikuje Ośrodek Rozwoju Edukacji na podstronie dotyczącej doradztwa zawodowego.

KROK 3. Zaplanuj swoją pracę

Przemyśl, co chcesz robić w ramach doradztwa zawodowego w swojej szkole. Po zapoznaniu się z obowiązującymi przepisami prawa wiesz już, do czego jesteś zobowiązany, i na pewno wiesz już też, że masz ogromną dowolność w doborze tematów, metod i narzędzi pracy. Zastanów się, co Ty chcesz przekazać swoim uczniom, w jakich tematach się specjalizujesz i masz ciekawą wiedzę do przekazania, interesujących gości do zaproszenia.

Poszukaj materiałów i inspiracji. Służymy Ci w tym pomocą! Zapoznaj się z drugą częścią artykułu Doradztwo zawodowe w szkole ponadpodstawowej – bank pomysłów dla Ciebie i Twoich uczniów, w którym znajdziesz szczegółowo rozpisane treści programowe obowiązkowe do realizacji w szkole ponadpodstawowej i metody pracy, formy realizacji z odniesieniem do konkretnych narzędzi i/lub materiałów Mapy Karier.

Pamiętaj też o naszej zakładce Rozporządzenie o doradztwie zawodowym a Mapa Karier, w której znajdziesz dopasowane do każdego etapu edukacyjnego szczegółowe treści z rozporządzenia, a następnie praktyczne wskazówki wraz z linkami odsyłającymi do konkretnych materiałów i zasobów Mapy Karier, dzięki którym zrealizujesz wszystkie treści programowe z zakresu doradztwa zawodowego.

Nie zapomnij dopasować swoich pomysłów do wymiaru Twojego etatu! Doradztwo to bardzo szeroka dziedzina, można realizować w ramach tego przedmiotu niezwykle kreatywne działania i projekty, ale pamiętaj – w trosce o siebie – że obowiązuje Cię określony wymiar czasu pracy.

Jeśli masz poczucie, że pracujesz za dużo i spada Ci motywacja oraz satysfakcja z wykonywanych obowiązków zawodowych, być może warto obejrzeć nasz webinar: Wypalenie zawodowe nauczyciela -  czy mnie to dotyczy?

Mnóstwo wartościowych i ciekawych inspiracji znajdziesz w naszym webinarze Doradztwo zawodowe w liceum (poruszane w nim tematy dotyczą również innych typów szkół ponadpodstawowych). Naszym gościem była Ewa Rostańska-Ciach – psycholog i doradca zawodowy jednego z warszawskich liceów – która podzieliła się swoim doświadczeniem i dała wiele praktycznych wskazówek dotyczących realizacji działań z zakresu doradztwa.

W webinarze przedstawiliśmy również dwa scenariusze zajęć Warto mieć wartości czyli co jest dla mnie ważne w pracy? oraz Taką mamy umowę!, stworzonych specjalnie z myślą o realizacji treści programowych, które są wymienione w rozporządzeniu. Obydwa scenariusze są przygotowane do przeprowadzenia zarówno w wersji lekcji tradycyjnej, jak i zdalnej.

To może być dla Ciebie wyzwaniem! Doradztwo zawodowe (jako dziedzina oraz jako przedmiot lekcyjny) wciąż jeszcze kształtuje się jako element systemu edukacji. W obecnej chwili system ma wiele niedoskonałości - lekcje z doradztwa są z jednej strony obowiązkowe dla uczniów, ale jednocześnie uczniowie nie ponoszą żadnych konsekwencji za ich opuszczanie; lekcji jest mało, więc nauczyciel doradztwa zatrudniony jest na cząstkę etatu, a obowiązków z zakresu doradztwa w szkole jest bardzo wiele. To zrozumiałe, że jeśli jesteś zatrudniony jako doradca na kilka godzin w miesiącu, nie masz czasu czy motywacji na dodatkowe działania, np. konsultacje indywidualne z uczniami, ciekawe wycieczki (szczególnie, jeśli łączysz etat w kilku szkołach) czy regularne prowadzenie działalności informacyjnej na stronie lub w mediach społecznościowych szkoły. Wielu doradców boryka się z takimi trudnościami. Dyrektor szkoły ma prawo poprosić Cię o dodatkowe czynności poza prowadzeniem lekcji - w ramach pensum. Jeśli czujesz, że obowiązków jest zbyt wiele - pamiętaj, że jesteś częścią systemu (po to w szkole istnieje WSDZ!). Na konsultacje indywidualne możesz zaprosić uczniów do rejonowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej lub do specjalistów szkolnych; w diagnozie potrzeb możesz skorzystać z pomocy szkolnego zespołu ds. ewaluacji wewnętrznej (lub innego); w organizacji wycieczek możesz skorzystać ze wsparcia wychowawców (przedstaw im katalog Twoich rekomendacji jako doradcy). Do zorganizowania wsparcia Twoich działań ważne może się okazać powołanie szkolnego zespołu ds. doradztwa zawodowego (szczegóły w następnym rozdziale).

KROK 4. Opracuj niezbędne dokumenty

W każdym roku szkolnym w szkole powinny istnieć dwa obowiązkowe dokumenty dotyczące doradztwa zawodowego:

1. WSDZ - Wewnątrzszkolny System Doradztwa Zawodowego to dokument, który opisuje wszystkie działania szkoły mające na celu prawidłowe przygotowanie uczniów do podejmowania decyzji edukacyjno-zawodowych. Powinien być regularnie aktualizowany.

2. Program realizacji doradztwa zawodowego to dokument, który tworzymy na dany rok szkolny. Program powinien uwzględniać:

• działania związane z realizacją doradztwa zawodowego, w tym tematykę działań/treści programowe,
• oddziały (klasy), których dotyczą działania,
• metody i formy realizacji działań, uwzględniające udział rodziców w tych działaniach,
• terminy realizacji działań,
• osoby odpowiedzialne za realizację poszczególnych działań,
• instytucje i organizacje, z którymi szkoła współpracuje przy realizacji działań.

Program musi być zatwierdzony przez dyrektora szkoły (po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej) w terminie do dnia 30. września każdego roku szkolnego.

Więcej na temat tworzenia tych dokumentów dowiesz się z webinaru Czas na WSDZ – jak zaplanować i ewaluować doradztwo zawodowe w szkole, który poprowadziła dla Mapy Karier prof. UAM dr hab. Małgorzata Rosalska, doświadczony pedagog i doradca zawodowy.

Dodatkowo zasadne jest przygotowanie następujących dokumentów:

1. Program nauczania doradztwa zawodowego

• musi być oparty o treści programowe wymienione w rozporządzeniu,
• może to być autorski program ułożony przez nauczyciela doradztwa,
• program ten nie musi być osobnym dokumentem - może zostać włączony w dokument “Program realizacji doradztwa zawodowego”.

2. Plan pracy doradcy zawodowego - jeśli doradca jest zatrudniony na etacie specjalisty, powinien, tak jak inni specjaliści szkolni, opracować plan pracy na dany rok szkolny. Plan pracy to dokument zawierający cele, zadania i sposoby realizacji. Zaplanowane działania powinny uwzględniać zapisy WSDZ i Programu realizacji doradztwa zawodowego.

NASZA REKOMENDACJA - zadbaj o powołanie w szkole zespołu ds. doradztwa zawodowego!

Dlaczego?

• Dokumenty, które dotyczą doradztwa zawodowego w szkole (WSDZ i Program) powinny być opracowywane kolektywnie, żeby uwzględnić potrzeby uczniów, rodziców, nauczycieli (szczególnie wychowawców), ale także np. możliwości organizacyjne szkoły.

• Nauczyciele i pracownicy szkoły mają mnóstwo ciekawych pomysłów, doświadczeń, a także sieć zawodowych kontaktów - to wszystko cenne zasoby w realizacji doradztwa zawodowego. Jest to szczególnie ważne, jeśli doradca jest nowym pracownikiem, mało doświadczonym lub zatrudnionym na niewielki wymiar etatu - wtedy doświadczeni koledzy z grona pedagogicznego są ważnymi sojusznikami w realizacji działań z doradztwa.

• Doradztwo realizowane jest nie tylko podczas lekcji czy warsztatów z doradztwa, ale również podczas lekcji przedmiotowych, godzin wychowawczych, zajęć indywidualnych lub grupowych organizowanych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, wycieczek, spotkań z ciekawymi ludźmi i wielu innych aktywności szkolnych. To ważne, by wszyscy nauczyciele i pracownicy szkoły wiedzieli o tym i świadomie wplatali treści z doradztwa w swoje działania edukacyjno-wychowawcze.

FAQ

Poniżej zamieściliśmy odpowiedzi na najczęściej spotykane wątpliwości. Jeżeli masz jeszcze jakieś pytanie, napisz do nas kontakt@mapakarier.org - chętnie uzupełnimy ten dział!

1. Czy treści z doradztwa musi realizować każdy nauczyciel?

Tak. Wynika to z Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, art. 26a ust. 2, którego treść jest następująca:

Doradztwo zawodowe jest realizowane na: 

1. zajęciach edukacyjnych wychowania przedszkolnego; 2. obowiązkowych zajęciach edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego lub kształcenia w zawodzie; 3. zajęciach z zakresu doradztwa zawodowego; 4. zajęciach związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu prowadzonych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej; 5. zajęciach z wychowawcą.

W szkole właściwie każdy pracownik pedagogiczny ma obowiązek realizować zadania z zakresu doradztwa zawodowego. Powinno być to opisane w WSDZ i podkreślone wyraźnie podczas Rady Pedagogicznej.

Jest wiele ciekawych sposobów, by realizować treści z doradztwa również na lekcjach przedmiotowych. Mnóstwo inspiracji znajdziesz tu: Doradztwo zawodowe na lekcjach przedmiotowych? Z nami to proste!

2. Czy szkolny doradca może udzielać uczniom indywidualnych konsultacji?

Młodzi ludzie bardzo często mają wiele pytań dotyczących swojego dalszego rozwoju, poszukują porady, jaki wybrać kierunek studiów, kim zostać w przyszłości. Podczas lekcji czy warsztatów grupowych taka rozmowa nie jest możliwa, bo często dotyczy spraw osobistych ucznia. Możliwość udzielenia takiego mentorskiego wsparcia podczas indywidualnej konsultacji jest bardzo ważna, jednak organizacja doradztwa zawodowego w szkole nie zawsze to umożliwia.

Jeżeli jesteś zatrudniony wyłącznie na etacie nauczyciela przedmiotu “doradztwo zawodowe”, to co do zasady takich godzin na dodatkowe działania, jak konsultacje indywidualne z uczniami, nie ma.

Kto może Cię wesprzeć?

• specjaliści zatrudnieni w Twojej szkole - np. pedagog, psycholog,
• wychowawca klasy,
• doradca zawodowy zatrudniony w rejonowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, która obejmuje opieką Twoją szkołę.

Pomyśl i/lub porozmawiaj z dyrekcją szkoły o możliwościach finansowania takich konsultacji. Być może dyrektor zawnioskuje do organu prowadzącego szkołę o przydzielenie Ci kilku godzin, które będziesz mógł przeznaczyć na konsultacje, w ramach etatu specjalisty szkolnego? Czasem dodatkowe środki finansowe można pozyskać w ramach uczestnictwa w różnych projektach np. unijnych. Spotkaliśmy się z sytuacją, kiedy to Rada Rodziców finansowała realizowane przez nauczycieli danej szkoły zajęcia fakultatywne dla uczniów.

Zatem odpowiedź na zadane pytanie brzmi: TAK, może, ale nie w każdym przypadku będzie miał za to zapłacone.

Jeśli zastanawiasz się, jak pomóc swoim uczniom przejść przez proces decyzji dotyczącej dalszej ścieżki rozwoju, przeczytaj, w jaki sposób i za pomocą jakich narzędzi poprowadzić indywidualne konsultacje z zakresu doradztwa zawodowego: Praktyczny Poradnik „Indywidualne doradztwo zawodowe – ROZMOWA DORADCZA”.

3. Czy lekcje doradztwa muszą być wpisane do planu lekcji czy mogą być zrealizowane w formie kilkugodzinnych warsztatów lub podczas zastępstw?

W związku z napiętymi planami lekcji, powszechną praktyką stała się realizacja lekcji doradztwa zawodowego podczas zastępstw. Odradzamy jednak organizację lekcji doradztwa w taki sposób. Zastępstwa są często przyznawane w ostatniej chwili, zatem uczniowie nie mają jak do takich lekcji się przygotować, mogą pojawić się problemy z frekwencją, ponadto takie działanie może sprawiać, że lekcje te będą traktowane mniej poważnie niż inne przedmioty.

Dobrym pomysłem może okazać się zorganizowanie takich lekcji w formule warsztatowej w blokach np. po 2 lub 3 godziny lekcyjne, ponieważ daje to większą swobodę zarówno nauczycielowi, jak i uczniom - jest wtedy czas zarówno na przekazanie wiedzy, jak i na rozmowę, dyskusję, odpowiedzi na pytania i wątpliwości uczniów.

Jeśli chcesz, możesz przed zajęciami z uczniami zebrać ich oczekiwania i pytania, na które chcą uzyskać odpowiedź podczas warsztatów. My używamy do tego narzędzia Mentimeter. Poniżej znajdziesz instruktaż, w jaki sposób to zrobić: Jak wykorzystać Mentimeter do tworzenia interaktywnych ćwiczeń?

4. Czy mogę prowadzić lekcje doradztwa zawodowego, jeśli nie ukończyłem studiów z tej dziedziny?

Nie. Obecnie lekcje doradztwa może prowadzić być tylko nauczyciel z odpowiednimi kwalifikacjami. By prowadzić lekcje z tego przedmiotu w szkole ponadpodstawowej, należy:

• ukończyć studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie, w zakresie doradztwa zawodowego, oraz posiadać przygotowanie pedagogiczne lub
• ukończyć studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie, na dowolnym kierunku (specjalności), i studia podyplomowe w zakresie doradztwa zawodowego oraz posiadać przygotowanie pedagogiczne,

co określa § 21 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli.

Do niedawna obowiązywały przepisy przejściowe i do roku szkolnego 2021/22 (włącznie) doradztwa mógł uczyć nauczyciel innego przedmiotu, specjalista szkolny (np. pedagog, psycholog) lub nawet osoba niebędąca nauczycielem (za zgodą organów nadzoru) – podstawa prawna: § 9 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. w sprawie doradztwa zawodowego (Dz. U. poz. 325)., którego treść poniżej:

§ 9. W przypadku braku w szkole doradcy zawodowego, o którym mowa w § 6 ust. 2, do roku szkolnego 2021/2022 włącznie, dyrektor szkoły może powierzyć prowadzenie zajęć z zakresu doradztwa zawodowego, o których mowa w art. 109 ust. 1 pkt 7 ustawy, innemu nauczycielowi lub osobie, o której mowa w art. 15 ust. 2 ustawy.

O autorce artykułu:

Marta Wrzosek - od 2020 r. współtworzy Mapę Karier, a od ponad 10 lat pracuje jako pedagog i doradca zawodowy w publicznej oświacie, ponadto współpracuje jako ekspert z organizacjami pozarządowymi, prowadząc konsultacje, szkolenia i warsztaty dla młodzieży, rodziców oraz nauczycieli i pedagogów, wydaje autorskie publikacje i poradniki, a także realizuje i koordynuje projekty młodzieżowe oraz działania z zakresu kreatywnej profilaktyki społecznej.

Inne artykuły, które mogą Ci się spodobać:

• Doradztwo zawodowe w liceum cz. II - bank pomysłów dla Ciebie i Twoich uczniów!
• Nie tylko praca. 12 pomysłów na pierwsze doświadczenia zawodowe Twoich uczniów.
• Plany zawodowe młodzieży - gdzie będą pracować dzisiejsi 15-latkowie?

Masz pytania dotyczące udostępnionych materiałów? A może chcesz podzielić się doświadczeniem z organizacji działań z zakresu doradztwa zawodowego w liceum? Napisz do nas: kontakt@mapakarier.org