Kompetencje miękkie – weź je na warsztat 

Autor: Urszula Leszczyńska; Ostatnia aktualizacja: 12.05.2023

Obserwujemy dziejący się na naszych oczach postęp technologiczny z fascynacją i nadzieją na nowe rozwiązania, ale również z obawą, że postępująca automatyzacja pracy mogłaby sprawić, że rynek pracy przejmą roboty. Jak przy tak szybkim i dynamicznym rozwoju technologii zachować pracę? Co ma człowiek, czego nie ma maszyna? Czym może zabłysnąć w oczach pracodawcy? Z tego artykułu dowiesz się, jak ważne są kompetencje miękkie nie tylko na rynku pracy, ale i w życiu codziennym, oraz poznasz sposoby na to, jak Twoi uczniowie mogą rozwijać te umiejętności w szkole i poza szkołą. 

Kompetencje miękkie kluczem do sukcesu

Wyobraźmy sobie człowieka czekającego na swoją kolej, by odbyć rozmowę o upragnioną pracę. Siedzi na korytarzu przed biurem wymarzonego pracodawcy. Wokół niego nerwowo przechadzają się inni kandydaci, z którymi mimowolnie się porównuje, szacując swoje szanse na zdobycie stanowiska. A co, jeśli ci inni kandydaci są robotami? U naszego bohatera pojawiają się wątpliwości. Jak mogę konkurować z maszynami, które tak precyzyjnie potrafią wykonać pracę, o którą się ubiegam, które mają świetną pamięć i wiedzę, nie męczą się i mogą pracować bez przerwy?

Jest coś, co na dzisiejszym rynku pracy odgrywa często dużo ważniejszą rolę niż wszelkie kompetencje twarde w danej dziedzinie, takie jak wiedza branżowa, umiejętność obsługi specjalistycznych programów czy znajomość języków obcych. Chodzi oczywiście o kompetencje miękkie! To właśnie nasz as w rękawie – coś, co mamy i możemy rozwijać, ale nie zawsze jesteśmy tego potencjału świadomi. 

Kompetencje miękkie to wszystkie umiejętności psychospołeczne i indywidualne cechy niezwiązane z technologią i wiedzą per se, które objawiają się w zachowaniu. Dzięki nim możemy efektywnie i w sposób harmonijny wykonywać zadania, budować relacje z innymi, a także zarządzać własną aktywnością i pracą. Nie bez przyczyny nazywa się je też umiejętnościami, które przygotowują nas do życia – zawodowego i społecznego (tzw. life skills). Lista kompetencji miękkich nie jest zamknięta; najczęściej wymienianymi (a także najbardziej cenionymi na rynku pracy) są: kreatywność, odporność na stres, zdolność do aktywnego uczenia się, umiejętność współpracy, umiejętność do przystosowania się, aktywne słuchanie, rozwiązywanie konfliktów czy inteligencja emocjonalna. 

Kompetencje miękkie na rynku pracy 

Wydawałoby się, że wiedza i umiejętności twarde są dużo ważniejsze na etapie rekrutacji niż kompetencje miękkie. Jednak w dzisiejszym coraz bardziej zautomatyzowanym i dynamicznie zmieniającym się świecie to właśnie kompetencje miękkie dają nam przewagę nad resztą kandydatów i otwierają wiele drzwi. W artykule „Przyszłość rynku pracy: zawód czy kompetencje?” pokazujemy, że coraz rzadziej będziemy się określać jako przedstawiciel(ka) konkretnego zawodu, a coraz częściej poprzez zestaw posiadanych kompetencji, przydatnych na różnych stanowiskach. W przeciwieństwie bowiem do kompetencji twardych, które są zwykle bardzo silnie związane z konkretną profesją, kompetencje miękkie przydają się dosłownie wszędzie, bez względu na pracę czy rolę w zespole. To, że rozwinięte kompetencje miękkie to ogromny atut w momencie ubiegania się o pracę, pokazuje również raport Instytutu McKinsey’a. Wynika z niego, że do 2030 roku znacznie spadnie potrzeba rozwijania kompetencji w zakresie podstawowych umiejętności poznawczych, takich jak umiejętność czytania czy pisania, oraz zadań wykorzystujących pracę fizyczną i manualną. Natomiast obok znacznego wzrostu zapotrzebowania na rozwinięte umiejętności technologiczne zwiększy się również potrzeba rozwoju kompetencji miękkich związanych z interakcjami i zarządzaniem emocjami (przewiduje się wzrost udziału tych kompetencji o 22% w Europie i 26% w Stanach Zjednoczonych). Potrzeba rozwijania kompetencji miękkich będzie konieczna we wszystkich analizowanych przez Instytut sektorach (bankowość i ubezpieczenia, energia i górnictwo, opieka zdrowotna, przemysł, handel). 

Zgodnie z przewidywaniami większość zawodów przyszłości opierać się będzie na automatyzacji i nowych technologiach. Nie oznacza to jednak, że wykonywanie ich będzie koniecznie wymagać zaawansowanych kompetencji IT. Na przykład kierowniczka projektów informatycznych musi znać się na nowoczesnych technologiach, ale niekoniecznie musi umieć sama programować. Z kolei lekarz telemedycyny, mimo że będzie używał w swojej codziennej pracy najnowszych narzędzi do porozumiewania się z pacjentami, nie musi rozumieć ich działania z technicznego punktu widzenia. W przyszłości kluczowe będą zatem kompetencje miękkie, jako swoisty łącznik pomiędzy światem cyfrowym a światem analogowym i, w ten sposób, będą stanowić atut pracownika w porównaniu do maszyn (zachęcamy do obejrzenia webinaru o zawodach przyszłości i dowiedzenia się więcej na ich temat z Mapy Karier). 

Kompetencje miękkie to jednak nie tylko przyszłość, ale również teraźniejszość. Według raportu z 2019 roku pracodawcy już dziś szukają osób wykazujących się kompetencjami miękkimi (w 80% ogłoszeń w Wielkiej Brytanii pojawiła się minimum jedna kompetencja miękka, a w 45% – aż trzy). Zgodnie z raportem kompetencje miękkie zwiększają szanse na zatrudnienie i prawdopodobieństwo wyższych zarobków. LinkedIn w raporcie Global Talent Trends 2019 wskazuje na to, że 92% przebadanych pracodawców jest zdania, że kompetencje miękkie u potencjalnych pracowników są tak samo ważne lub ważniejsze niż kompetencje twarde. Co ciekawe, popyt na kompetencje miękkie zależy od lokalnego rynku i różni się na poszczególnych kontynentach. Według badania serwisu Adzuna.pl (2019) polski pracodawca najbardziej ceni u kandydatów uczciwość, rzetelność, otwartość i odporność na stres, natomiast na przykład w USA najważniejsze są takie kompetencje jak umiejętność rozwiązywania problemów, umiejętności społeczne oraz dokładność. 

Potrzeba rozwoju kompetencji miękkich 

Tak jak w przypadku rewolucji przemysłowej, kiedy pracownicy musieli nagle rozwinąć kompetencje w zakresie obsługi maszyn, tak i dzisiaj mówi się o zupełnym odwróceniu priorytetów, jeśli chodzi o ważność kompetencji miękkich i twardych. Obecnie jednak to „nagle” nadchodzi jeszcze bardziej dynamicznie, ponieważ rozwój nowych technologii i sztucznej inteligencji postępuje bardzo szybko, a my musimy jeszcze szybciej przekwalifikowywać się lub zdobywać nowe umiejętności, aby za tym rozwojem nadążyć. W tym właśnie pomagają nam kompetencje miękkie. Pośrednio, jako nasz atut na rynku pracy i zwiększanie szans na zatrudnienie w nowej rzeczywistości na rynku pracy, i bezpośrednio – w przystosowywaniu się do nowego kontekstu – gdyż jedną z kompetencji miękkich jest właśnie umiejętność adaptacji do zmieniających się warunków. 

Pracownicy muszą być więc elastyczni, by zachować stanowisko bądź lepiej wykonywać zautomatyzowaną pracę. I to pracodawca jest często wskazywany jako odpowiedzialny za tzw. upskilling swoich pracowników, czyli podwyższanie ich umiejętności. Dlaczego by jednak już zawczasu nie przygotować lepiej młodych ludzi wchodzących na rynek pracy (albo tych, którzy do wejścia w świat zawodowy mają jeszcze bardzo dużo czasu)? Co można zrobić już na etapie edukacji szkolnej, aby wspomóc uczniów w rozwijaniu swoich kompetencji miękkich? 

Czas na praktykę! Wiesz już, jak ważne są kompetencje miękkie na rynku pracy i jak będzie wzrastać ich znaczenie w miarę, jak maszyny będą przejmować wiele rutynowych zadań, które do tej pory wykonywał człowiek.

Jak w praktyczny sposób wspomagać młodych ludzi w rozwijaniu kompetencji miękkich już od najwcześniejszych etapów edukacji szkolnej?

Miejsce kompetencji miękkich w szkole 

Mimo że na rynku pracy kompetencje miękkie liczą się teraz coraz bardziej, paradoksalnie są one często zaniedbywane w szkole, gdzie większą wagę przywiązuje się do przekazania uczniom konkretnej wiedzy i kompetencji twardych. Wynika to między innymi z tego, że kompetencje miękkie dużo trudniej zmierzyć, a więc ująć w ramy egzaminów i walidacji, a przynajmniej nie ma jeszcze rozwiniętego systemu ich oceny w kontekście polskiej szkoły. Jest to również związane z tym, że dzisiejsza edukacja w dużej mierze opiera się wciąż na edukacji formalnej, a nie pozaformalnej i nieformalnej. 

Kompetencje miękkie w podstawie programowej w Polsce pojawiają się jednak mniej lub bardziej wprost. Są one ujęte w podstawie programowej każdego przedmiotu, jednak zazwyczaj nie przywiązuje się do nich aż takiej wagi, jak do realizacji założeń podstawy w zakresie kompetencji twardych, które znacznie łatwiej walidować. 

W dokumentach wspomina się również o możliwych sposobach realizacji programu, takich jak odwrócona lekcja, metoda projektu edukacyjnego czy nauka przez działanie, które są bardzo dobrym sposobem na rozwijanie kompetencji miękkich, jednak, są to tylko sugestie, możliwe do zastosowania przez nauczycieli, ale nieobowiązkowe. Od nauczyciela zależy więc, nie tyle czy uczniowie rozwiną kompetencje miękkie (gdyż i tak będą je rozwijać w życiu codziennym), ale jak to zrobią i jaki będzie tego rezultat. Kwestią pozostaje zatem, z jakim sukcesem uczniowie będą je rozwijać przy wsparciu nauczycieli, edukatorów i rodziców, a jak bez niego. 

Od kompetencji miękkich nie ma ucieczki 

Nie można zaprzeczyć temu, że uczniowie w szkole rozwijają kompetencje miękkie – mimowolnie, nieświadomie i bez wspomagania podstawą i programem nauczania, ale siłą rzeczy – komunikując się między sobą, planując czy działając w grupie. Pytanie tylko, jak można ich w tym procesie wspomagać, tak aby wyciągnęli z nauki jeszcze więcej, a przede wszystkim – by rozwój kompetencji miękkich był równie dynamiczny w szkole, jak i poza szkołą.

Idea uczenia się przez całe życie, a więc gotowość do nauki i rozwijania swoich kompetencji przy każdym doświadczeniu, które nas spotyka, dominuje we współczesnym podejściu do idei edukacji w ogóle, co dostrzec można chociażby w promowanych przez Komisję Europejską ośmiu kluczowych kompetencjach, które młodzi ludzie powinni rozwinąć (ang. lifelong learning; materiał o kluczowych kompetencjach w języku angielskim). 

Kompetencje kluczowe w procesie uczenia się przez całe życie według Komisji Europejskiej. (grafika Mapy Karier stworzona na podstawie raportu Key Competences for lifelong learning Komisji Europejskiej.

Można zatem traktować life skills, a więc kompetencje miękkie, jako te, które nie tylko pomagają funkcjonować w społeczeństwie, ale i które z życiem są na tyle ściśle związane, że nie da się ich nie rozwijać. Przez całe życie i w każdym kontekście. Jednak aby podwyższać kompetencje, warto je najpierw do pewnego poziomu rozwinąć. I tu rola szkoły wydaje się kluczowa. Podkreśla to również raport Światowego Forum Ekonomicznego, według którego jedną z odpowiedzi na dynamiczne zmiany na rynku pracy powinna być odpowiednia polityka już na poziomie państwowej edukacji. 

Kompetencje miękkie po swojemu 

Kompetencje miękkie są bardzo praktyczne i ściśle związane z sytuacjami życiowymi, więc najlepiej do ich rozwoju sprawdzi się edukacja pozaformalna i nieformalna, czyli nauka przez działanie. To w akcji uczniowie mogą rozwinąć skrzydła i uczyć się na własnych błędach.

Zwróć uwagę na to, że nie da się wyręczyć uczniów w rozwijaniu kompetencji miękkich. Nauczyciel(ka) może młodych ludzi wspomagać, pokazać kierunek rozwoju, ale pałeczka jest po stronie uczniów. W ten sposób też osiągną oni najlepsze efekty. I przy okazji będą tego procesu świadomi, co samo w sobie będzie ich motywować do dalszego rozwoju. 

Samoświadomość i samoocena 

Skoro to i tak uczniowie rozwijają swoje kompetencje miękkie, co nauczyciele i doradcy zawodowi mogą zrobić, żeby pomóc im w tym procesie?

Najważniejsze jest rozwijanie samoświadomości uczniów. 

Ćwiczenie kompetencji miękkich (praktyka), której towarzyszy refleksja i samoocena, prowadzi do zwiększenia poziomu wiedzy (na temat samych kompetencji miękkich) oraz samoświadomości (wiedzy na temat własnego poziomu rozwinięcia danych kompetencji). To z kolei pozwala nam wyciągać wnioski i rozwijać się – dzięki temu, następnym razem gdy uczniowie będą używać kompetencji miękkich w praktyce, przypomną sobie, jak poszło im to ostatnim razem, i będą mogli ulepszyć swoją strategię działania i wykorzystać wszystko to, czego wcześniej się już nauczyli.

Żeby jak najefektywniej rozwijać kompetencje miękkie, uczniowie muszą najpierw wiedzieć o ich istnieniu i – przede wszystkim – rozumieć, w jaki sposób używać ich w życiu codziennym. Dobrze, jeśli uczeń umie planować, kiedy zrobi pracę domową z matematyki, a kiedy spotka się z kolegą, żeby przygotować prezentację na hiszpański, ale jeśli zrozumie, że nauka systematycznego planowania działań przyda mu się także przy planowaniu imprezy dla znajomych albo, w przyszłości, przy organizowaniu spotkań biznesowych w pracy – na pewno dostrzeże wtedy większy sens rozwijania tej kompetencji. A jak się widzi czegoś sens, to chce się na tym pracować! 

Jak ćwiczyć kompetencje miękkie z uczniami 

Poniżej przeczytasz o krokach, które warto podjąć w pracy z uczniami, by jak najlepiej wspomagać ich w rozwijaniu kompetencji miękkich. 

#1 Rozmawiaj z uczniami o kompetencjach miękkich, pokaż, na czym polegają, gdzie i w jaki sposób mogą być wykorzystane. Możesz do tego użyć przykładów prawdziwych ogłoszeń o pracę, w których różnorodne kompetencje miękkie znajdują się w wymaganiach. Możecie również zastanowić się wspólnie z uczniami, jakie kompetencje miękkie są kluczowe w różnych zawodach (w czym na pewno pomogą Ścieżki kariery w Mapie Karier). Uczniowie powinni dostrzec, jak ważne są kompetencje miękkie i że rozwinięcie choćby jednej z nich otwiera im drzwi do wielu zawodów jednocześnie. 

Zainspiruj się proponowanymi przez Mapę Karier Pomysłami na lekcje o kompetencjach miękkich oraz padletem z ćwiczeniami na rozwój 33 kompetencji miękkich i wykorzystaj je w pracy z uczniami. 

Pamiętaj, że większość (jeśli nie wszystkie) aktywności rozwijają kompetencje miękkie, nawet te, których główny cel jest inny. Kluczem do sukcesu jest refleksja o rozwoju kompetencji miękkich towarzysząca danej aktywności. Polecamy Ci więc także skorzystać z naszej bezpłatnej publikacji Szkoła, praca, przyszłość. Wykorzystaj scenariusze w kreatywny sposób i rozmawiaj z uczniami po przeprowadzonej lekcji o tym, czego się nauczyli i jakie kompetencje miękkie rozwinęli. Na przykład lekcja Marzenia z terminem ważności uczy formułowania celów, a więc i przedsiębiorczości, krytycznego myślenia i umiejętności planowania, a Liceum, technikum czy szkoła branżowa? – oprócz zapoznania uczniów z systemem edukacyjnym w Polsce – wykorzystuje metodę pracy w grupie, dzięki czemu młodzi ludzie mogą ćwiczyć komunikację i współpracę. 

#2 Stosuj różnorodną metodologię na zajęciach, na przykład tworzenie projektu, praca w grupach, dyskusje, symulacje…  – dzięki temu uczniowie doświadczą sytuacji jak najbardziej zbliżonych do życia codziennego, a więc i na rynku pracy, co sprawi, że będą mieli okazję rozwinąć kompetencje miękkie w sprzyjających warunkach. Jeśli postawisz uczniów w jak najbardziej różnorodnych kontekstach, będą lepiej przygotowani na każdą sytuację, która ich czeka w dorosłym życiu. 

Obserwuj uczniów, zapisuj swoje wnioski – być może mają szczególny problem z pracą indywidualną albo praca w grupach sprawia im trudności? Ćwiczcie i eksperymentujcie razem, rozwijając umiejętność przystosowywania się do nowych warunków. A może Twoi uczniowie mają własne spostrzeżenia na ten temat? Rozmawiajcie o tym, jakie metody chcieliby ćwiczyć, zdobywając kolejne poziomu wtajemniczenia w świecie autorefleksji! 

#3 Zachęć również uczniów do aktywności pozaszkolnych, takich jak wolontariat! O tym, jak bardzo wolontariat wspomaga rozwijanie kompetencji młodych ludzi, przeczytasz w innym artykule na naszym blogu (Wolontariat nie zawiedzie – to pierwszy krok w stronę wymarzonego zawodu!). Zapytaj potem uczniów, czego uczą się poprzez pomoc w schronisku dla zwierząt, a jakie pozytywne wyzwania czekają na nich, gdy zdecydują się zorganizować szkolny piknik na rzecz potrzebujących. 

#4 Pomóż uczniom dostrzec poznane kompetencje miękkie w nich samych i w tym, co robią na co dzień. Przydatne będą aktywności umożliwiające identyfikację kompetencji miękkich na przykładach, przystępnych dla młodych ludzi. Skorzystaj ze wspomnianego powyżej padletu z praktycznymi ćwiczeniami na rozwój różnych kompetencji, w tym umiejętności autorefleksji, oraz Pomysłów na lekcję Mapy Karier: zainspiruj się kartami kompetencji miękkich, wykorzystaj je w pracy z uczniami, eksperymentuj z proponowanymi przez nas scenariuszami zajęć i podziel się z nami wrażeniami z lekcji! 

#5 Zachęcaj uczniów do oceny własnych kompetencji i wykorzystania każdej sytuacji jako okazji do nauki. Kiedy Twoi uczniowie w grupach przygotowują prezentację albo szkolne przedstawienie, porozmawiaj z nimi potem o tym, czego nauczyli się, współpracując z kolegami i koleżankami, jak oceniają własną pracę, jakie kompetencje chcieliby jeszcze rozwinąć. Zachęć ich do zadania sobie pytań takich jak: czy robię zadania na czas? jak wygląda moja współpraca z innymi? jak z nimi rozmawiam? czy lubię planować działania? które zadania były dla mnie najłatwiejsze, a które sprawiły mi więcej trudności? Autoewaluacja sprawi, że uczniowie będą bardziej zmotywowani do rozwoju konkretnych kompetencji, a jednocześnie świadomi tego procesu, a to na pewno przyczyni się do ich sukcesu. Będą czuli, że mają wpływ na własny rozwój, a jednocześnie zdadzą sobie sprawę, jak wiele umiejętności już mają. 

Gdzie szukać inspiracji do ćwiczeń kompetencji miękkich? 

• Pomysły na lekcję Mapy Karier: Miękkie lądowanie Twoich uczniów? Kompetencje miękkie!;
• stworzony przez nas padlet „Praktyczne sposoby na ćwiczenie kompetencji miękkich w szkole”, do którego każdy może dodać własne pomysły i podzielić się spostrzeżeniami na temat aktywności, oraz nagranie z webinaru „Miękko o kompetencjach” na temat kompetencji miękkich i tego, jak je ćwiczyć;
• nagranie z webinaru Mapy Karier „Gotowce do treningu kompetencji miękkich”;
• inne materiały dostępne w internecie, np. Training Toolkit for Youth Workers Skill IT z ćwiczeniami rozwijającymi cyfrowe kompetencje miękkie (materiał w j. angielskim).

Rozmawiaj z uczniami, zachęcaj ich do refleksji i oceny własnych dobrych stron. Przy solidnej podstawie zbudowanej na samoświadomości i samoocenie, samorozwój wejdzie im w nawyk i, nawet nieświadomie, dużo efektywniej będą rozwijać kompetencje miękkie. 

Jako nauczyciel(ka) pozostanie Ci monitorować ich rozwój i zachęcać do coraz ambitniejszych działań, a także wspomagać uczniów w refleksji na temat całego procesu, ale sam rozwój kompetencji miękkich zadzieje się za sprawą uczniów zgodnie z filozofią edukacji poprzez doświadczanie i działanie. 

Umiejętność (auto)refleksji jest kompetencją miękką samą w sobie! Zajrzyj do naszego padletu „Praktyczne sposoby na ćwiczenie kompetencji miękkich w szkole” i odkryj, jakie aktywności pomogą Twoim uczniom rozwinąć tę umiejętność.

Wspomagasz uczniów w rozwoju ich kompetencji miękkich? A może masz pomysł, jakie aktywności sprawdzą się najlepiej w rozwoju tych kompetencji w szkole i poza szkołą? Jeśli chcesz się z nami podzielić swoimi dobrymi praktykami i doświadczeniami – napisz do nas na kontakt@mapakarier.org.