Wybory edukacyjne i zawodowe w kontekście tymczasowości i niepewności

Autor: Anna Sowińska; Ostatnia aktualizacja: 12.05.2023

Być może słyszysz, że w dobie pandemii doradztwo zawodowe jest mniej istotne. Nic bardziej mylnego. To właśnie teraz jesteś potrzebny jak nigdy wcześniej. Zapoznaj się naszym artykułem, a dowiesz się dlaczego właśnie Twoja rola jest teraz szczególnie ważna oraz znajdziesz wskazówki jak pracować z uczniem w sytuacji kryzysowej. 

W obecnej sytuacji niełatwo mówić o jakichkolwiek wiążących decyzjach dotyczących dalszej edukacji, czy pracy. Szkoły nie funkcjonują tak, jak zawsze, a wiele firm było zmuszonych zawiesić działalność. Do tego nie wiemy, kiedy etap zamrożenia edukacji i gospodarki się zakończy. 

Trudno się dziwić pojawiającej się niepewności i napięciu. Znany do tej pory świat zmienił się z dnia na dzień. Zaburzone zostały podstawowe potrzeby: odebrano nam część wolności, straciliśmy poczucie bezpieczeństwa. Własny dom, który do tej pory był przystanią, stał się niekiedy więzieniem. W poczuciu niepewności i strachu, w sytuacji kryzysowej (tj. takiej, która zaburza pewien porządek, równowagę) nie jest łatwo myśleć o przyszłości. Czujemy się zdezorientowani i nie wiemy, na czym stoimy. Większość energii skupiamy na tu i teraz, a nie na konstruowaniu planów w dalszej perspektywie.

Jest to w zupełności naturalna reakcja. Wbrew pozorom jednak kryzys może być też impulsem do rozwoju. W języku chińskim (nomen omen) słowo “kryzys” składa się z dwóch znaków, oznaczających niebezpieczeństwo i możliwości. Dlatego z jednej strony może pojawiać się w ludziach panika i lęk, swego rodzaju „zamrożenie”, albo chęć ucieczki, z drugiej strony zaś: względny spokój, poprawa nastroju lub szukanie nowych rozwiązań. To, jak sobie poradzimy, zależy od naszych predyspozycji, możliwości, umiejętności adaptacji.

W niecodziennej rzeczywistości mogą się pojawiać następujące dylematy:

- Z perspektywy ucznia: po co mam poświęcać energię na zastanawianie się, dokonywanie decyzji edukacyjnych, planowanie swojej przyszłości, skoro nie mogę przewidzieć, co będzie jutro?

- Z perspektywy doradcy: co mogę zaoferować mojemu uczniowi, skoro są ważniejsze kwestie niż wybór nowej szkoły? A jeśli już wiem, co mogę zaoferować, to jaki sposób będzie najlepszy?

W tym momencie dla mnie ważna jest perspektywa doradcza. Z rozmów z wieloma specjalistami z tej dziedziny odnoszę wrażenie, że mocno umniejszamy swoją rolę. Być może dlatego, że doradcy kariery są (zwłaszcza w edukacji) stawiani w roli mało istotnej. Ja jednak uważam, że szczególnie teraz nasza rola jest kluczowa. Kto, jak nie doradca, wspiera klienta w odkrywaniu właściwego kierunku rozwoju, a czasami nowego celu życiowego? Kto, jak nie doradca, pomaga dojrzewać do samodzielności: korzystania z własnych zasobów, radzenia sobie ze stresem? Doradztwo kariery to nie tylko wybór szkoły, czy studiów - to doradztwo, które trwa przez całe życie i obejmuje różne aspekty rozwoju kariery. Zatem co możemy zrobić dla naszego klienta - nastolatka?

1. Wysłuchaj i pomóż odzyskać kontrolę

Nietypowa sytuacja wyzwala szeroki wachlarz emocji. Osoba w kryzysie często nie jest w stanie zadziałać skutecznie. Jeśli nawet coś robi, działania są często przypadkowe, chaotyczne. Niemożność zmiany sytuacji zewnętrznej, zamartwianie się rzeczami, na które nie mamy wpływu, powoduje utratę energii. W takim momencie oferujmy wysłuchanie, zapewniajmy rodziców i dzieci, że jesteśmy z nimi i służymy „ramieniem”. Sama możliwość wypowiedzenia swoich obaw i wątpliwości może u wielu osób uspokoić emocje, uporządkować myśli i pomóc w akceptacji sytuacji, w jakiej się dana osoba znajduje. Dzięki temu łatwiej i chętniej skorzysta z naszej pomocy.

2. Pomóż w odzyskaniu bezpieczeństwa

  Często słyszy się: daj sobie czas. Zdarza się, że wystarczy kilka dni, by ochłonąć z emocji i odnaleźć przestrzeń i energię do działania w nowej rzeczywistości. Można wesprzeć nastolatków w tym, na co mają wpływ, np. w planowaniu dnia, ustalaniu jego stałych elementów, koncentracji na bieżących zadaniach. Pamiętajmy, że rytuały dają pewną stabilność. Istotne jest wspieranie młodzieży, aby znajdowała czas na sen, relaks, czy ćwiczenia fizyczne. Mamy informacje, że młodzież jest obecnie przeciążona zadaniami edukacyjnymi, a przecież i bez tego uczniowie z dnia na dzień musieli odkryć w sobie pokłady motywacji wewnętrznej, wzmocnić samodyscyplinę i potrenować wyznaczanie priorytetów. Wspomagaj ich w tym. Możesz skorzystać z wielu technik pracy, np. z matrycy Eisenhowera, Metody ABC, czy Q-Sort. 

3. Wspieraj i wydobywaj predyspozycje

Wiele osób może się zastanawiać, jak mogą rozpoznać swoje predyspozycje i preferencje, jeśli spędzają czas jedynie w domu. Jednak to właśnie w nietypowych sytuacjach czasem łatwiej dostrzec swoje (na co dzień ukryte) talenty. Rozmawiaj z uczniami o tym, jak radzą sobie z nową codziennością, czy i jak realizują pasje, co dodaje im energii. Dopytuj, jakie umiejętności wykorzystują w tych działaniach. Poproś o przedstawienie historii ich sukcesów. Dzięki temu wydobędziesz predyspozycje nastolatka. W trakcie rozmowy zwróć uwagę na to, jakie pozytywne możliwości nastolatek widzi w obecnej sytuacji – jakie nowe kompetencje zauważa w sobie, co dla niego jest odkryciem. Czy dostrzega u siebie m.in. takie umiejętności jak: zdolność do pracy w szumie informacyjnym, współpraca w rozproszonym zespole, kompetencje techniczne i informatyczne, analityczne myślenie oraz przewidywanie działań, myślenie krytyczne, wyznaczanie priorytetów, koncentracja na celu, zarządzanie sobą w stresie itp. Możecie też wspólnie zastanowić się, co jest dla ucznia najistotniejsze tu i teraz.

4. Pokazuj nowe możliwości i szanse

Zwróć uwagę nastolatkom na nowe możliwości i szanse, które stoją przed nimi w związku z upowszechnieniem pracy (i nauki) zdalnej. Dotychczas wybór zawodu, czy dalszej ścieżki edukacyjnej opierał się często tylko na wyobrażeniach lub opowieściach. Teraz młodzież ma okazję obserwować pracę swoich rodziców z bliska. To może pobudzić ciekawość, zachęcić do pogłębiania wiedzy na temat danego zawodu/zajęcia. Młody człowiek może przekonać się w praktyce, co go naprawdę interesuje, zainspirować się do odkrywania nowych możliwości, dostać impuls do kroczenia własną drogą.

Z moich doświadczeń wynika, że młodzież, tak młodsza jak i starsza, dokonuje wyboru głównie na podstawie własnych zainteresowań, ewentualnie zapotrzebowania “tu i teraz” na rynku pracy. Zatem pracując z uczniem można zadać pytanie: czy dany zawód można wykonywać zdalnie? Jak można dostosować zadania i obowiązki do pracy na odległość? Na te pytania odpowiada nasz nowy pomysł na lekcję online "Kto może pracować z domu?". Uświadomienie sobie, że można pracować z dowolnego miejsca na Ziemi, łączyć się z innymi osobami na drugim krańcu Świata, wymieniać doświadczenia i cząstkowe efekty swojej pracy, to też bywa dla młodzieży coś zupełnie nowego. To tak można? To jest to na wyciągnięcie ręki? Aż chciałoby się krzyknąć “The world is not enough!” Zmienia to nie tylko perspektywę samej pracy, ale także źródła potencjalnych przyszłych klientów. Nie musimy się przecież ograniczać do rynku lokalnego. Zdalna nauka daje młodzieży ogrom możliwości: rozwijania zainteresowań, poznawania nowej wiedzy o świecie, o sobie samym. Może być interesującą przygodą jeśli zechcemy skorzystać z jej funkcjonalności.

Podkreślaj, jak niewiele czasu potrzeba, by posiąść nową wiedzę. Wystarczy tylko się skupić. I nie chodzi tylko o wiedzę szkolną, ale także np. o umiejętność korzystania z różnorodnych programów do edukacji. Nabytą wiedzę i doświadczenie absolwent może, a nawet powinien zawrzeć w swoim CV/portfolio. 

5. Wspieraj w określaniu krótko- i średnioterminowych celów

Zastanówcie się wspólnie, co chcielibyście osiągnąć w danym tygodniu, miesiącu, czy półroczu. Krótsze cele pomagają odzyskać wiarę we własne siły, wzmacniają poczucie skuteczności i motywację. Cele wyznaczajcie zgodnie z potrzebami czy wartościami młodego człowieka, bazując na dostępnej wiedzy. Rozważcie, jakie możliwości są dla was dostępne, by te cele spełnić. 

Wspieraj również nastolatka w rozwijaniu elastyczności. Możesz w tym celu wykorzystać np. ćwiczenie Mapy Karier "Zakrecona biografia".

6. Pomagaj w akceptacji podejmowanych decyzji, nawet jeśli okazują się nietrafione; wskazuj sens takich wyborów

Bardzo często dla młodzieży hamulcem do działania jest obawa: Czy dobrze robię? Co, jeśli popełnię błąd? Gdybym wiedział… itd. Rozważają tysiące scenariuszy, bez końca ważą za i przeciw. Decyzje podejmują przy tym zwykle na poziomie emocjonalnym, bazując na - z konieczności niepełnej - wiedzy, która była im dostępna w chwili wyboru. Możemy ich wesprzeć odnosząc się do faktu, że podjęli przecież NAJLEPSZĄ z możliwych decyzji w danych okolicznościach. Stres z powodu „nietrafionych decyzji” można próbować obniżyć pokazując nastolatkom, że każdy taki wybór czegoś nas uczy, pozwala wyciągnąć wnioski na przyszłość, sprawia, że stajemy się mądrzejsi. W takiej rozmowie mogą Ci pomóc poniższe pytania:

• Jak myślisz, popełnienia jakich błędów boją się twoi rówieśnicy? Z czego wynika ta obawa?
• Czego mogą się nauczyć ludzie, którzy popełniają tego typu błędy?
• Jaką wiedzę mogą zdobyć o sobie? Jakie umiejętności nabyć?
• Przypomnij sobie, jak sobie wcześniej radziłeś/radziłaś z trudnościami? Czego nauczyło Cię to zdarzenie?

Jeśli twój uczeń ma wątpliwości, czy wybrać dany profil, szkołę, kierunek studiów, lub czy podjąć jakiekolwiek inne działanie, możesz zaproponować ćwiczenie „Moje wybory oczami marzyciela, krytyka i realisty”, które znajduje się w bezpłatnej publikacji Mapy Karier “Szkoła, praca, przyszłość” na str. 49. W tym ćwiczeniu budujemy różne scenariusze, będące konsekwencją takiej a nie innej decyzji. Rozważamy „scenariusz optymistyczny - marzyciela”, czyli co najlepszego może się wydarzyć; „scenariusz pesymistyczny - krytyka, czyli co się może zdarzyć najgorszego oraz „scenariusz realistyczny”, czyli najbardziej prawdopodobny w danych okolicznościach. Jako że wszelkie decyzje zachodzą na poziomie emocjonalnym, każdy scenariusz oceniamy pod kątem, w jakim stopniu nam odpowiada, na ile odczuwamy z niego satysfakcję. Możemy skorzystać ze skali, np. 1 - 10, gdzie 1 to bardzo niska, a 10 to bardzo wysoka satysfakcja. Taki bilans pomoże urealnić wyobrażenia i aspiracje, wzmocni wiarę w siebie i doda sił.

Planowanie swojej przyszłości, podejmowanie decyzji edukacyjnych czy zawodowych w dobie ogólnoświatowej niepewności stanowi dla młodzieży szczególne wyzwanie. Naszym zadaniem jest rozwijać i wzmacniać w uczniach elastyczność, uczyć korzystania z własnych zasobów i transferowania umiejętności na inne obszary zawodowe. Zachęcajmy do podejmowania ryzyka nawet, jeśli rezultat nie jest pewny (wszak nikt nie ma 100% pewności co do przyszłości), oraz do odkrywania nieznanego. Dzięki temu zwiększymy samodzielność nastolatków i pomożemy im w radzeniu sobie z nieoczekiwanymi wydarzeniami.

Anna Sowińska

Doradca Kariery dla młodzieży i dorosłych

Twórca stron: Doradcy Kariery, Wybieram Szkołę